شؤون پيامبر ( ص ) ( رسالت - قضاوت - حكومت )

« ما آتيكم الرسول فخذوه و ما نهيكم عنه فانتهوا »( 1 ) .
سه شأن و سه مقام مختلف است كه هر سه از مختصات رسول اكرم است ، به‏
اين معنی كه از رسول اكرم است و از ناحيه او به ديگران می‏رسد و رسيده‏
است . يعنی پيغمبر اكرم در آن واحد از طرف پروردگار دارای سه مقام بود
. يك مقام همان مقام پيغمبری يا رسالت است ، مقام ابلاغ احكام الهی ،
يعنی از طرف خداوند احكام و معارف الهی به او وحی می‏شد و او مأمور بود
كه آنچه را كه به او ابلاغ می‏شد به ديگران اعلان بكند . از اين نظر ، او
رسول و پيغمبر بود كه در آيه‏ای می‏فرمايد : « ما علی الرسول الا البلاغ » (
2 ) بر يك نفر فرستاده نيست جز رساندن به مردم . يعنی به او وحی می‏شد
احكام و دستورها كه
پاورقی :
1 - سوره حشر ، آيه . 7
2 - سوره مائده ، آيه . 99

اينطور نماز بخوانيد ، اينطور روزه بگيريد ، اينطور زكات بدهيد ، اينطور
حج برويد ، اينطور معاملات انجام بدهيد و او هم آنها را به مردم ابلاغ‏
می‏كرد . مردم هم در قبال او از اين نظر وظيفه دارند آنچه را كه او ابلاغ‏
می‏كند بگيرند .
مقام مقدس ديگری هست كه پيغمبر علاوه بر پيامبری و رسالت ، دارای آن‏
مقام هم هست . اينكه عرض می‏كنم [ مقام پيامبری ] مقدس است ، معنايش‏
اينست كه اين مقام بايد از ناحيه خدا به او رسيده باشد كه بتواند در
ميان مردم پيامبر باشد . آن مقام ، مقام قضاوت و داوری ميان مردم است .
قضاوت هم مقامی است كه بايد از ناحيه خدا به كسی داده شود كه بتواند در
ميان مردم داوری بكند . داوری يعنی مردم از لحاظ حقوق اجتماعی اختلاف‏
پيدا می‏كنند ، مقامی بايد در اجتماع باشد كه احقاق حق بكند ، يعنی به آن‏
موضوع رسيدگی بكند و طبق قانون خاصی رأی و حكم بدهد . پيغمبر از ناحيه‏
خدا ، تنها پيغمبر نبود ، بلكه قاضی هم بود . هم پيغمبر بود و هم قاضی .
اينها فی حد ذاته قابل تفكيك است . قضاوت هم خود يك مقام مقدس ديگری‏
است . قاضی را هم بايد خدا تعيين كرده باشد . اين آيه‏ای كه در قرآن است‏
: « فلا و ربك لا يؤمنون حتی يحكموك فيما شجر بينهم ثم لا يجدوا فی انفسهم‏
حرجا مما قضيت و يسلموا تسليما »( 1 ) مربوط به مقام قضاوت رسول اكرم‏
است نه مقام پيامبری او . معنای آيه اينست كه مردم بايد در مقابل‏
قضاوت تو تسليم بشوند يعنی اينجور نباشند
پاورقی :
1 - سوره نساء ، آيه . 65

كه وقتی نزد تو می‏آيند توقع داشته باشند كه تو جانب آنان را بگيری . مثلا
دو نفر هر دو مسلمان ، اما يك نفر مسلمان باسابقه ، مسلمان مهاجر ،
مسلمانی كه مال و زن و بچه خودش را گذاشته و آمده ، و يك نفر كه تازه‏
اسلام آورده ، در يك موضوع اختلاف دارند ، می‏آيند نزد تو . احتمالا آن‏
مسلمانی كه سابقه زيادی دارد توقع دارد كه پيغمبر جانب او را بگيرد . يا
يك نفر مسلمان و يك نفر غيرمسلمان كه در پناه مسلمين است و با مسلمين‏
پيمان دارد ، در يك موضوع مالی اختلاف پيدا می‏كنند ، خدمت پيغمبر
می‏آيند . يكوقت ممكن است اين مسلمان توقع داشته باشد كه پيغمبر جانب‏
او را بگيرد . نه ، اين ايمان نيست . ايمان آنوقتی ايمان است كه وقتی‏
پيغمبر را حكم قرار دادند ، داور و قاضی قرار دادند ، در مقابل حكم او
تسليم بشوند . اين آيه مربوط به قضاوت پيغمبر است .
مقام مقدس سومی پيغمبر دارد كه آن را هم خدا برای او معين كرده است و
خدا هم بايد معين بكند و آن ، مقام حكومت است . پيغمبر حاكم مردم بود ،
سائس مردم بود ، يعنی مدير اجتماع بود ، ولی امر اجتماع بود . پيغمبر
حكومت تشكيل داد ، خودش در رأس بود ، فرمان می‏داد ، مثلا در فلان قضيه‏ای‏
كه پيش آمده بود بسيج عمومی اعلام می‏كرد يا مثلا [ دستور می‏داد ] امسال چه‏
كشت بكنيد . بدون شك پيغمبر اكرم در ده سالی كه در مدينه بود حكومت‏
تشكيل داد و درميان مردم مثل يك حاكم حكومت می‏كرد . باز مقام حاكميت و
مقام مديريت اجتماع غير از مقام پيامبری است ، غير از مقام قضاوت است‏
. از آن جهت كه پيغمبر

بود ، فقط مبين احكام بود يعنی می‏گفت خدا اينجور امر كرده است ، من هم‏
به شما ابلاغ می‏كنم . از آن جهت كه قاضی بود ، به مشاجرات مردم می‏رسيد ،
و از آن جهت كه حاكم و سائس بود ، اداره سياسی مردم را به عهده گرفته‏
بود . آيه شريفه می‏فرمايد : « يا ايها الذين آمنوا اطيعوا الله و اطيعوا
الرسول و اولی الامر منكم »( 1 ) اينجا است انضباطی كه محكوم بايد در
مقابل حاكم داشته باشد ، مردم بايد در مقابل قوه حاكمه داشته باشند .
می‏گويد خدا را اطاعت كنيد ، پيغمبر و اولی الامر را اطاعت كنيد . ولهذا
می‏بينيد ما شيعيان به اين آيه كه می‏رسيم " امر " اولی الامر را مربوط به‏
خلافت می‏دانيم ، می‏گوئيم اين آيه مقام خلافت را معين می‏كند . اين ديگر
يك مقام ديگری است . اين مقام هم مقام مقدسی است و مثل آن دو مقام ،
آن را خدا بايد معين كرده باشد .
ولی دو مطلب در اينجا هست . يك مطلب اينست كه آيا خدا به پيغمبر
دستور داده است كه بعد از خودش اين مراتب را به ديگران تفويض بكند يا
نه ؟ آری ، ولی به اين معنی : پيغامبری او ديگر نايب بردار نيست ، يعنی‏
اصلا بعد از پيغمبر خاتم پيغمبر ديگری نيست . اما پيغمبر ، مبين احكام‏
است ، بايد بعد از خودش معين بكند كه بعد از من احكام را چه كسی بيان‏
می‏كند ، با اين تفاوت كه پيغمبر خودش هر چه احكام می‏گرفت از وحی الهی‏
می‏گرفت ولی شخص بعد از او بايد احكام را از پيغمبر گرفته باشد
پاورقی :
1 - سوره نساء ، آيه . 59

و به مردم ابلاغ كند . اين همان امامت است . امامت مقام علمی و مرجعيت‏
علمی است .
مقام قضاوت هم همينطور است . پيغمبر كه می‏ميرد مقام قضاوت كه‏
نمی‏ميرد چون مردم به قضاوت احتياج دارند ، بعد از پيغمبر هم بين مردم‏
مشاجرات صورت می‏گيرد و بايد مقامی باشد كه بين آنها فصل خصومت بكند ،
قضاوت بكند . بنابراين پيغمبر بايد تكليف قضاوت را برای بعد از خودش‏
مشخص بكند كه بعد از من چه كسی بايد قاضی باشد . در اينجا هم اختلاف‏
است . اهل تسنن می‏گويند همان كسی كه خليفه است قاضی هم او است ، يا
بايد قاضی را معين بكند . ما شيعيان می‏گوئيم اين مقام ، مقام امامت است‏
، مقام حكومت است ، با مردن پيغمبر كه حكومت ساقط نمی‏شود ، چون بعد از
پيغمبر مردم به آن احتياج دارند و بايد كسی اين مقام را داشته باشد .
پس يك نكته كه می‏خواستم عرض بكنم اينست كه اين سه مقام هر كدام به‏
نحوی بعد از پيغمبر به شخص ديگری منتقل می‏شود با اين تفاوت كه انتقال‏
اوليش كه پيغامبری است به اين شكل است كه آن شخص ، ديگر از طريق وحی‏
احكام را نمی‏داند بلكه از طريق تعلم پيغمبر احكام را می‏داند و پيغمبر
احكام را به او ياد داده است و او بايد مرجع باشد .
مطلب دوم اينست كه از اين سه مقام ، مقام پيغمبری يك مقام شخصی است‏
، يعنی نمی‏تواند كلی باشد ، ولی مقام قضاوت و حكومت می‏تواند كلی باشد .
يعنی پيامبر نمی‏تواند مقام پيغمبری و همچنين مقام امامت را به طريق كلی‏
بيان بكند مثلا بگويد هر

كس كه دارای فلان صفات بود پيغمبر يا امام است كه در آن واحد شايد صد
نفر شايستگی آن را داشته باشند . ولی مقام قضاوت و مقام حكومت را به‏
طور كلی می‏شود تعيين كرد يعنی پيغمبر اينطور می‏گويد كه بعد از من هر كس‏
دارای فلان صفات باشد می‏تواند قاضی باشد ، مثلا هر كس كه قرآن را بشناسد
و نسبت به آن معرفت داشته باشد ، نسبت به پيغمبر معرفت داشته باشد ،
عادل باشد ، تارك دنيا باشد ، « فقد جعلته عليكم حاكما » حق دارد كه در
ميان مردم قضاوت بكند . آنوقت اگر كسی دارای اين مقام بود می‏تواند
بگويد مرا خدا معين كرده است ، چون پيغمبر ، اصلی ذكر كرده است كه‏
مطابق آن اصل من می‏توانم قاضی باشم . ما كه شيعه هستيم اينجور می‏گوئيم كه‏
شرط اول قاضی اينست كه مجتهد باشد يعنی تخصص فنی داشته باشد . شرط ديگر
اينست كه طهارت مولد داشته باشد ، نطفه‏اش پاك باشد . ديگر اينكه عادل‏
باشد يعنی در هيچكدام از اعمالش فاسق نباشد ، منحرف نباشد . نه تنها در
قضاوت خلافكار نباشد ، رشوه گير نباشد ، بلكه در همه امور ، خلافكار نباشد
، چون الان اينجور می‏گويند كه قاضی بايد فقط در كار قضاوت خودش امين‏
باشد يعنی رشوه خوار نباشد و تحت تأثير ديگران هم قرار نگيرد اما
می‏تواند مشروب بخورد اين كار به قضاوت مربوط نيست . نه ، اسلام می‏گويد
اساسا اين مقام آنقدر مقدس است كه ناپاك ولو در غير امر قضاوت ناپاك‏
است ، حق نشستن در اين مسند مقدس را ندارد . ولی اگر شخصی همه اين‏
شرايط را كه اسلام معين كرده است دارا بود ، بايد گفت اين آدم را خدا
معين كرده است .

مبين احكام الهی بعد از پيغمبر امام است اما دوره امامت كه منقضی شد
، امامی ديگر ظهور ندارد كه مردم در حوائج اجتماعی به او رجوع كنند . چه‏
می‏كنند ؟ امام می‏آيد نايب عام معين می‏كند و می‏گويد : « انظروا الی من‏
روی حديثنا و نظر فی حلالنا و حرامنا » آن كسی كه حديث ما را روايت كرده‏
باشد و دقيق باشد در حلال و حرام ما ، عادل باشد ، درستكار باشد « فقد
جعلته عليكم حاكما » ( 1 ) من او را بر شما حاكم قرار دادم . مثلا اگر كسی‏
ادعا كند كه من حق دارم قيم بر صغير معين بكنم ، می‏گوئيم اين مقام ، مقام‏
مقدسی است و مقام مقدس را بايد خدا معين كرده باشد و اساسا مقام مقدس‏
را غير از خدا كسی نمی‏تواند معين بكند . هر سه مقام : بيان احكام ،
قضاوت در ميان مردم ، و حكومت بر مردم مقدس است و خدا بايد معين كرده‏
باشد ، يا به طور تعيين شخص و يا به طور كلی شرائطی برای آن ذكر كرده‏
باشد ، كه در اين صورت باز هم خدا معين كرده است . تا اينجا هيچ بحثی‏
از نظر اصول اسلامی نيست .
اگر كسی ادعا بكند كه من مفتی هستم ، فتوا می‏دهم و شما بايد عمل بكنيد
، شما بايد حساب بكنيد كه اين مقام ، مقدس است . بايد ببينيد صلاحيت‏
بيان احكام الهی كه اول از خدا بوده است ، به پيغمبر ابلاغ شده ، از
پيغمبر به امام رسيده است و از امام به يك افرادی كه واجد شرائطی‏
بوده‏اند رسيده است ، در اين شخص هست يا نه ؟ شما بايد ببينيد او از
افرادی هست كه مصداق اين
پاورقی :
1 - اصول كافی ، ج 1 ، ص . 67

مقام مقدس هستند يا نه . اگر ديديد كه عادل است ، دنيا طلب نيست و
مصداق : « اما من كان من الفقهاء صائنا لنفسه حافظا لدينه تاركا لهواه‏
مطيعا لامر مولاه » ( 1 ) است ، يعنی از فقهايی است كه می‏تواند خودش را
نگهداری بكند ، مالك نفس خودش است ، نگهدار دين است ، از هوای نفس‏
جدا و مطيع امر مولايش است ، آنوقت شما بدانيد كه او لياقت مقام مقدس‏
مرجعيت و فتوا دادن را دارد . اين نمی‏شود كه ما همينجوری زيد را به‏
عنوان مرجعيت بشناسيم . همين مطلب در تاريخ اسلام هميشه وجود داشته است‏
، مسأله امامت و مرجعيت علمی كه يك مقام خاصی است .
يادم هست كه مرحوم آيت الله بروجردی هميشه اين مطلب را گوشزد
می‏كردند كه آقا دو مطلب است ، اين دو مطلب را از يكديگر تفكيك بكنيد
، آنوقت اختلافات ما با سنيها حل می‏شود و به نفع ما هم حل می‏شود . يكی‏
مسأله خلافت و زعامت ، و ديگر مسأله امامت . در مورد خلافت و زعامت ما
می‏گوئيم بعد از پيغمبر ، آن كسی كه می‏بايست زمامدار می‏شد ، حضرت امير (
ع ) است ، آنها می‏گويند نه ، ابابكر است . اين يك اختلاف . مسأله ديگر
مسأله امامت است ، يعنی ما تنها روی شأن زمامداری و حكومت پيغمبر بحث‏
نمی‏كنيم ، پيغمبر شأن ديگری هم داشت و آن اينكه پيغمبر بود و مبين احكام‏
. ما اين حساب را بايد بكنيم كه بعد از پيغمبر مرجع احكام كيست ؟ يعنی‏
قول چه كسی

پاورقی :

1 - احتجاج طبرسی ، ج 2 ، ص . 263 ( بجای تاركا لهواه ، مخالفا علی‏
هواه » آمده است ) .

برای ما حجت است ؟ بعد ايشان می‏گفتند كه در بعضی از روايات ، نص در
اين است كه پيامبر ( ص ) فرمود علی ( ع ) بعد از من خليفه و زمامدار
است . بعضی ديگر مطلب ديگری را علاوه می‏كنند ، می‏گويند رسول اكرم فرمود
علی بعد از من مرجع احكام است . ما به سنيها می‏گوئيم كه ما يك بحثی با
شما داريم راجع به زمامداری بعد از پيغمبر ، ولی اين موضوع گذشته است ،
نه حضرت علی وجود دارد كه زمامدار باشد و نه ابوبكر . پرونده اين موضوع‏
را می‏بنديم و راكد می‏گذاريم ولی يك مسأله ديگر هست و آن اينكه قول چه‏
كسی بعد از پيغمبر حجت است ؟ حديث : « انی تارك فيكم الثقلين كتاب‏
الله و عترتی » ( 1 ) مقام مرجعيت علمی عترت را بيان می‏كند و آن امروز
هم به درد ما می‏خورد يعنی الان ما بايد در ياد گرفتن احكام ببينيم عترت‏
چه گفته است ؟ آيا پيغمبر گفته است كه همانطور كه قول من حجت است ،
بعد از من قول عترت من هم حجت است ، يا نه ؟ بله گفت . ما روی خلافت‏
و زمامداری با شما بحث نمی‏كنيم اما اين مسأله روز را بايد عمل كنيم . ما
چرا خودمان را سر موضوع زمامداری خسته بكنيم ؟ البته ما عقيده خودمان را
حفظ می‏كنيم كه بعد از پيغمبر ، علی بايد زمامدار می‏شد و اگر علی زمامدار
می‏شد ، اين وضعی كه دنيای اسلام پيدا كرده پيدا نمی‏شد . اما اين فقط يك‏
بحث نظری است راجع به گذشته .
در باب قضاوت هم كه علی ( ع ) بعد از پيغمبر قاضی بود ولی خلفا فقط
زمامداری را گرفتند و در موضوع قضاوت دخالت نكردند چون كار مشكلی بود .
كار قضاوت علم می‏خواهد . لهذا در
پاورقی :
1 - صحيح مسلم ، جزء هفتم ، ص . 122

زمان ابوبكر و بالاخص در زمان عمر موضوعات قضائی كه پيش می‏آمد دنبال‏
حضرت امير می‏فرستاد و قضيه را خدمت حضرت طرح می‏كرد ، بعد می‏گفت علی‏
در ميان شما قضاوت بكند و حضرت قضاوت می‏كرد . و بعد هم مملكت توسعه‏
پيدا كرد و ديگر اين كار ، كار يك قاضی و دو قاضی نبود و در هر شهرستانی‏
احتياج به قاضی داشتند . آنوقت مقام خلافت از مقام قضاوت عملا تفكيك شد
. خليفه وقت فقط كار خلافت را می‏كرد و كار قضاوت در مركز خلافت با يك‏
نفر ديگر بود و در غير مركز خلافت هر كسی را كه برای قضاوت می‏فرستادند ،
می‏بايست عادل باشد . بعدها مقام قضاوت خيلی اهميت پيدا كرد و آن كسی‏
كه در تاريخ اسلام اول بار منصب قاضی القضاتی پيدا كرد ابويوسف شاگرد
ابوحنيفه بود . آن شب عرض كردم كه ابوحنيفه خودش با بنی‏العباس كنار
نيامد و مبرزترين شاگردانش كه ابويوسف باشد كنار آمد . چون می‏بايست‏
قاضيهای زيادی به اطراف فرستاده شود ، احتياج پيدا شد كه يك نفر قاضی‏
القضات باشد كه تقريبا كار وزارت دادگستری را داشت ، و ابويوسف اولين‏
شخص منصوب به اين مقام بود . و باز اولين كسی كه لباس قاضی را از
لباس ديگران جدا كرد همين ابويوسف بود . تا زمان ابويوسف همه يكجور
لباس می‏پوشيدند . برای اينكه امتيازی برای قضات معين بشود برای آنها
لباس معينی انتخاب كردند . من نمی‏دانم آيا در دوره‏های قبل از اسلام هم‏
اين سنت بوده است كه قاضيها لباس عليحده داشته باشند يا اول بار در
زمان هارون الرشيد اين كار شد . از آن زمان لباس روحانيت از لباس غير
روحانی جدا

شد .
در بحثی كه ديشب راجع به مشروطيت عرض كرديم ، كمبودی بود كه‏
می‏بايست آنرا تكميل می‏كردم . در اين بحث ، دو موضوع بايد حل بشود . يكی‏
مسأله وضع قانون كه آيا غير از خدا كس ديگری حق وضع قانون دارد يا نه ؟
كه عرض شد اگر بگوئيد حق وضع قانون در مقابل قوانين الهی ، خير ، ولی‏
اگر بگوئيد با استفاده از حقی كه قانون خدا داده است در امور جزئی قانون‏
وضع بشود ، اين مانعی ندارد .
مطلب ديگر اينست كه مگر مقام حكومت يك مقام مقدس نيست و مگر
نبايد خدا آن را تعيين كرده باشد ؟ عرض می‏كنم چرا . پس چطور می‏شود كه‏
اسلام برای آن شرائطی قرار داده است كه هر جا آن شرائط محقق شد اسلام‏
اجازه داده است ؟ يعنی حق حكومت و حاكميت به يك معنی اصلا مال خدا
نيست . آنطور كه خوارج می‏گفتند كه خدا بايد خودش ميان مردم حكومت بكند
، غلط است ولی به يك معنای ديگر اين حرف درست است . يعنی بالاخره آن‏
حكومتی كه بايد ميان مردم باشد بايد واجد شرائطی باشد كه آن شرائط را
اسلام معين كرده است . اگر آن شرائطی را كه اسلام معين كرده است داشته‏
باشد ، همانطور كه مفتی بدون اينكه خدا شخصش را معين كرده باشد با آن‏
شرائط می‏تواند فتوا بدهد ، حاكم هم بدون اينكه خدا شخصش را معين كرده‏
باشد می‏تواند در ميان مردم حكومت بكند .
در وضع قانون هم همينطور است ، ما بايد ببينيم كه اسلام اختيار وضع‏
قانون را داده است يا نه ؟ مثلا مثال زديم كه در محيط

خانوادگی نمی‏شود گفت كه اسلام گفته است چون من در اينجا قانون وضع‏
نكرده‏ام ، هر كه می‏خواهد قانون وضع بكند ، وضع بكند ، بچه بگويد من‏
می‏خواهم قانون وضع بكنم كه پدر از من اطاعت بكند ، زن بگويد من می‏خواهم‏
قانون وضع بكنم كه شوهر از من اطاعت بكند . نه ، درست است كه در اين‏
مورد قانون جزئی وضع نشده است اما معين شده است كه رئيس خانواده بايد
چه كسی باشد ، و او بايد مقررات را وضع بكند . در مورد مؤسسات عمومی و
اجتماعی هم می‏گويد افرادی كه مؤسسه‏ای را تأسيس كرده‏اند و اختيار اين‏
مؤسسه در دست آنهاست و مالك آن هستند و زحمت تأسيس آن را كشيده‏اند ،
حق دارند يك نظامی برای آن معين بكنند .
امشب من نمی‏خواستم اين مطلب را ادامه داده باشم ولی چون بعضی از رفقا
تذكری دادند ، می‏خواستم اين مقدار متممی برای عرايض ديشب عرض كرده‏
باشم .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: